Listy o Mszy św. „trydenckiej”: Kyrie

Kiedy to piszę, liturgia zmierza już do kulminacji okresu wielkanocnego w uroczystości Zesłania Ducha

Świętego. Teoretycznie można by więc zająć się np. kwestią jej wigilii, która przez wieki pod względem rytualnym nawiązywała wprost do Wigilii Paschalnej, a która została niestety zniesiona za pontyfikatu Piusa XII (a więc jeszcze przed soborem watykańskim drugim). Ponieważ jednak piszę te listy po to (a w każdym razie przede wszystkim po to), żeby pomóc Ci zdecydować się na uczestnictwo w Mszy w starszej formie lub to uczestnictwo pogłębić, zostawię na boku obrzęd, z którym trudno się dziś spotkać, nawet tam, gdzie Msza ta jest stale odprawiana. Chciałbym natomiast wrócić do naszej bardzo powolnej podróży przez liturgię mszalną, zwracając Twoją uwagę na jeden z jej stałych elementów, a mianowicie aklamację Kyrie eleison („Panie, zmiłuj się!”). Wiąże się ona jednocześnie ściśle ze zbliżającą się Niedzielą Trójcy Świętej.

Podany niżej opis odnosi się do Mszy św. śpiewanej (najczęściej spotykanej), w innych odmianach może to wyglądać nieco inaczej. W przypadku interesującej nas dzisiaj części liturgii, różnica może polegać tylko na tym, czy Kyrie będzie tylko recytowane, czy też recytowane przez księdza i asystę, a śpiewane przez kantora lub scholę i lud.

Po modlitwach u stopni ołtarza, kiedy kapłan podejdzie już do niego i wykona stosowne gesty czci (o nich innym razem), dokonuje okadzenia ołtarza, a następnie przechodzi na prawo (na tzw. stronę epistoły – o tym również innym razem) i odmawia – czyniąc na początku znak krzyża – tekst Introitu, tj. antyfony na wejście. Introit jest śpiewany od momentu dzwonka na początek Mszy przez kantora(ów) lub scholę. Po wyrecytowaniu tekstu antyfony, kapłan odmawia Kyrie na zmianę z ministrantami:

Kyrie eleison – ksiądz

Kyrie eleison – ministranci

Kyrie eleison – ksiądz

Christe eleison – ministranci

Christe eleison – ksiądz

Christe eleison – ministranci

Kyrie eleison – ksiądz

Kyrie eleison – ministranci

Kyrie eleison – ksiądz

Mniej więcej w tym samym czasie ta sama aklamacja jest śpiewana przez kantorów lub scholę i wszystkich uczestników Mszy. Zazwyczaj Kyrie śpiewa się na jedną z osiemnastu melodii chorałowych należących do osiemnastu zestawów części stałych (tzw. „Mszy”). Ale może być ono śpiewane np. w formie polifonicznej w którejś z mnogich kompozycji, powstających od czasów średniowiecza aż do dziś.

Kyrie jest jednym z bardzo nielicznych w liturgii rzymskiej elementów pochodzenia greckiego: Kyrie i Christe to wołacze od gr. Kyrios – „Pan” i Christos – „Chrystus”, a eleison to forma imperatywna czasownika eleeo – „lituję się”, „mam miłosierdzie”. Nie jest jasne, jakie jest pochodzenie tej aklamacji. Co prawda liturgia rzymska przez kilka pierwszych wieków była sprawowana w języku greckim, ale nie ma dowodów na to, że Kyrie to pozostałość po tym pierwotnym okresie. Historycy wywodzą je raczej ze stosowania form litanijnych (tzw. ekthenii, znanych z liturgii bizantyjskiej) w ramach modlitw wiernych i/lub procesji, które to litanie następnie zostały zredukowane wyłącznie do powtarzanych odpowiedzi na poszczególne wezwania czy prośby. Najstarsze źródła, które poświadczają Kyrie (ale wówczas jeszcze bez wezwania Christe eleison) jako przynależące do rzymskiego wzorca liturgicznego pochodzą z początku VI w., natomiast pod koniec tego samego stulecia papież Grzegorz I Wielki, który zresztą był prawdopodobnie ważnym kodyfikatorem ówczesnej formy rytu, w jednym ze swoich listów pisze o istniejącej praktyce śpiewania w Rzymie Christe eleison tyle samo razy, ile Kyrie eleison. Istniejąca do dziś, „kanoniczna” forma, to znaczy ta „dziewięciowezwaniowa”, którą przytoczyłem wyżej, pojawia się po raz pierwszy w rzymsko-frankijskich źródłach liturgicznych z późnego VIII w[1].

Jak widać po tym krótkim rysie dziejowym, trochę trwało, zanim Kyrie znalazło swoją ustaloną formę i miejsce w ramach liturgii mszalnej. Kiedy jednak to się stało, zyskało sobie interpretację trynitarną (związaną z Trójcą Świętą) i „angeliczną” – jak pisze ks. Innocenty Frencel: „Potem przystępuje kapłan trzymając ręce złożone ku środkowi ołtarza, zwraca swe oczy i serce do Chrystusa Ukrzyżowanego i mówi na przemian z ministrantami trzy razy: Kyrye elejson (Panie! Zmiłuj się nad nami!) do Boga Ojca; trzy razy: Chryste elejson (Chryste! Zmiłuj się nad nami!) do Boga Syna i znów trzykroć: Kyrye elejson do Ducha św. Dziewięć razy powtarza się ten głos błagający zmiłowania, trzykroć do każdej z trzech osób Boskich, w czem kościół naśladuje dziewięć chórów Anielskich, które bez ustanku wielbią miłosierdzie Przedwiecznego”[2].

Wzywamy zatem miłosierdzia całej Trójcy Świętej, włączając się jednocześnie w uwielbienie, jakie dla tego miłosierdzia mają aniołowie. Kyrie jest modlitwą, do opisu której pasuje grecki czasownik exomologeo, mogący oznaczać zarówno wyznanie grzechów i wyznanie wiary (zupełnie jak… Credo et confiteor 😉). Jednocześnie bowiem wyznajemy za jego pośrednictwem naszą grzeszność i fakt, że potrzebujemy Bożego zmiłowania, jak też wiarę w Boga Trójjedynego, którego zmiłowanie jest dla nas ratunkiem. W pewnym sensie Kyrie streszcza w sobie całą Mszę św., nie tylko w tym znaczeniu, że jest ona przebłaganiem za grzechy, ale też w tym sensie, że ma ona – w swojej klasycznej formie – charakter i strukturę dogłębnie trynitarną. Ale o tym – kiedy indziej.

Twój in Christo,

P.S. W liturgii zreformowanej zrezygnowano z trynitarnego charakteru Kyrie, które ma tam strukturę „sześciowezwaniową” (2 x ”Panie zmiłuj się…”, 2 x „Chryste zmiłuj się…”, 2 x „Panie zmiłuj się…”). Wszystkie wezwania są skierowane wyłącznie do Pana Jezusa (tak przynajmniej w teorii). Tego rodzaju zmiany to jedne z wielu elementów reformy, które są dla mnie całkowicie niezrozumiałe…