Listy o Mszy św. „trydenckiej” – Jak korzystać z mszalika?

Zgodnie z zapowiedzią w dzisiejszym liście postaram się podać podstawową instrukcję obsługi mszalika. Tak, jak pisałem poprzednio, każde jego użycie, niezależnie od tego, czy chcesz do niego sięgać w czasie Mszy św., czy też w jakimś innym trybie, wymaga pewnego bazowego rozeznania w tym, jak jest ułożona jego treść. Jednocześnie wiedza ta nie ma tylko znaczenia praktycznego; wgląd w strukturę mszału to jednocześnie wgląd w to, co Kościół celebruje w ciągu całego roku liturgicznego oraz w hierarchię tych celebracji. Liturgia to życie Kościoła, sam jego rdzeń. To do niego właśnie „zaglądamy”, zapoznając się z ujętym w mszale cyklem, a w zasadzie cyklami rytualnymi.

Mszaliki w wersji „full” zawierają dużo więcej materiału niż formularze mszalne. Wszystkie te dodatkowe treści zostawmy dziś na boku, skupmy się tylko na tym, co jest potrzebne, aby korzystać z Ordo Missae oraz odnaleźć formularz na każdy dzień roku. To wystarczy, aby korzystać w pełni z – że tak powiem – mszalnej części mszalika.

Na początek jeszcze dwa słowa na temat tego, co to jest formularz mszalny. Pisałem o tym poprzednio: formularz to cały zestaw części zmiennych danej Mszy. Jeśli chcemy korzystać z mszalika w trakcie liturgii tak, żeby śledzić wszystko na bieżąco, będziemy musieli przerzucać się pomiędzy częściami stałymi (Ordo Missae) a zmiennymi (formularzem konkretnej Mszy. W swojej podstawowej i najczęstszej formie formularz taki wygląda następująco:

Wiemy już jak wygląda formularz. Ale skąd wiadomo, z którego z nich skorzystać w konkretnym przypadku. Aby do tego dotrzeć, potrzebna jest nam wiedza, że liturgia w ciągu całego roku liturgicznego toczy się dwoma równoległymi cyklami: własnym roku kościelnego (tzw. Temporale) oraz własnym o świętych (tzw. Sanctorale). Ten pierwszy to cały przebieg roku liturgicznego, związany z celebracją tajemnic naszej wiary i naszego zbawienia. Obejmuje więc wszystkie niedziele oraz tzw. święta Pańskie (zarówno nieruchome, jak np. Boże Narodzenie, jak też ruchome, jak np. Wielkanoc). Drugi cykl zawiera uroczystości i wspomnienia świętych (z obchodami poświęconymi Najświętszej Maryi Pannie włącznie), które przypadają najczęściej na dni ich śmierci, tj. narodzin dla nieba. Sanctorale może być o tyle bardziej skomplikowane niż Temporale, że kalendarz obchodów związanych ze świętymi, choć wiele z nich dotyczy całego Kościoła, to jednak w wielu momentach różni się nie tylko pomiędzy krajami, ale też diecezjami, tradycjami różnych zakonów itp. Druga komplikacja wiąże się z tym, że tylko część uroczystości związanych ze świętymi ma swoje specyficzne formularze, wiele z nich – te niższej rangi – korzysta w pełni lub w większej części z tzw. tekstów wspólnych. Ale do tego dojdziemy.

W poprzednim liście pisałem o dostępnych po polsku mszalikach (mam na myśli te w wersji „full”). Chociaż te dwa, o których tam wspomniałem (mszalik o. Gaspara Lefebvre’a [w wersji z lat 30. albo z wersji tynieckiej z 1949 r.] i mszalik benedyktynów tynieckich z 1963 r.), są skonstruowane w nieco odmienny od siebie sposób, nie powinno to stanowić problemu w ich używaniu. Zarówno bowiem w jednym, jak i w drugim znajduje się część zawierająca całe Ordo, jak też całe Temporale i całe Sanctorale. Różnica polega na tym, że w obu mszalikach są one ułożone w innej kolejności. W tym starszym umieszczono Ordo w początkowych partiach całej księgi, pomiędzy modlitwami przygotowawczymi do Mszy św. i Komunii, a dziękczynnymi po nich. Jest ono oddzielone od obu cykli jeszcze dodatkowo tekstami nieszporów niedzielnych i innych modlitw, a także tekstami wspólnymi. Natomiast potem mamy najpierw całe Temporale a zaraz po nim całe Sanctorale, jedno po drugim. Z kolei mszalik z 1963 r. praktycznie zaczyna się od Temporale, następnie idzie całe Ordo (wraz z dołączonymi tekstami prefacji), potem mamy teksty wspólne i w końcu całe Sanctorale. Nie wiem, z którego mszalika korzystasz, ale pierwsza rzecz, to namierzenie każdej z tych części. Potem jest już z górki :)

Każdy z tych cykli ma swoją logikę, która nie musi być dla nas oczywista. Jak wiadomo, rok liturgiczny/kościelny rozpoczyna się od pierwszej niedzieli Adwentu. To będzie zatem pierwszy formularz w ramach Temporale. Drugim będzie druga niedziela Adwentu, trzecim trzecia, potem formularze tzw. Suchych Dni (o nich kiedy indziej), ponieważ przypadają one właśnie w trzecim tygodniu Adwentu, potem czwarta niedziela Adwentu, Wigilia Bożego Narodzenia, Boże Narodzenie etc. etc. I tak aż do zamykającej cykl ostatniej niedzieli po Zesłaniu Ducha Świętego, po której zacznie się on na nowo. W tym sensie formularze niedziel i świąt łatwo znaleźć, musimy tylko zdawać sobie sprawę w jakim punkcie roku liturgicznego się znajdujemy (można to sprawdzić choćby w internecie).

No dobrze, ale przecież liturgia to nie same niedziele i święta, prawda? Skąd wiadomo, jaki formularz przypada np. na poniedziałek w drugim tygodniu Adwentu? A to już zależy od tego, którego dnia miesiąca on przypadnie. Weźmy konkretny przykład. W zeszłym (2024) roku, poniedziałek drugiego tygodnia Adwentu przypadał 9 grudnia. Zaglądamy do kalendarza liturgicznego (każdy mszalik takowy posiada, zwykle na początku i patrzymy jakie święto lub obchód na cześć świętego(ych) jest przypisany do tego dnia. Możemy też zajrzeć do samego Sanctorale, który jest ułożone według zwykłego kalendarza, tyle, że zaczyna się od początku grudnia, a kończy ostatniego dnia listopada (bo ten układ z grubsza pokrywa się z cyklem roku liturgicznego). Akurat 9 grudnia to tzw. feria, czyli taki dzień „goły”, bez żadnego święta (jego nazwa jest paradoksalna, bo w klasycznej łacinie termin feriae określał dni świąteczne, związane z odpoczynkiem). Oznacza to, że w Mszy św. odprawionej tego dnia (na razie zostawiamy na boku możliwe wyjątki) powinien zostać użyty formularz z ostatniej niedzieli. Ale już np. w 2023 r. poniedziałek drugiego tygodnia Adwentu był 11 grudnia, kiedy przypada święto papieża Damazego (tego z IV w., od liturgii po łacinie, wspominałem go w jednym z poprzednich listów). Dlatego tutaj formularz będzie inny, ale żeby podać jaki, muszę wyjaśnić co to są wspomniane wyżej teksty wspólne.

Mówiąc najprościej są to formularze mszalne, których używa się w przypadku świąt lub wspomnień różnych kategorii świętych. Mamy więc np. formularz, którego będzie się używać w przypadku święta jednego lub kilku świętych papieży (to tzw. Msza Si diligis me, od pierwszych słów antyfony na wejście zaczerpniętych z Ewangelii według ś. Jana 21,15-17). On właśnie byłby użyty w święto św. Damazego. Takich wspólnych tekstów jest o wiele więcej, są odrębne np. na święto lub wspomnienie świętego, który był biskupem i męczennikiem, i takiego, który był biskupem, ale nie męczennikiem. Nie będę ich tu wymieniał, bo nie ma to sensu. Mszalik przy każdym dniu Sanctoralepodaje informację, z którego formularza należy w danym przypadku skorzystać, razem z numerem strony, na którym on się znajduje. Chyba że danego dnia przypada takie święto, które ma swój własny formularz, wówczas jest on tam po prostu podany.

Ujmując rzecz syntetycznie:

To jest, że tak powiem, podstawowy sposób korzystania z mszalika. Trzeba przy nim pamiętać, że różne święta i obchody z obu cykli mogą się na siebie nakładać, co czasem powoduje zniesienie jednego przez drugie, a czasem konieczność tzw. komemoracji, tzn. dodania do formularza danego dnia oracji (kolekty, sekrety i pokomunii) z drugiego formularza. W razie wątpliwości można wspomóc się np. stroną/aplikacją Missale Meum, o której wspominałem w poprzednim liście.

Mam nadzieję, że moja pisanina raczej Ci pomogła, niż zaciemniła wszystko do reszty :)

Twój in Christo,